http://galicias.com/camba/traballos/t/castineiro.htm
O CASTIÑEIRO
Hai quen pensa que o castiñeiro é unha árbore propia, típica e exclusiva da
Galicia dos séculos XIX e XX. Hai quen pensa que o castiñeiro foi
"inventado" en Galicia fai varios centos de anos. .... E hai quen
mira para un castiñeiro ... e non pensa nada. Para que teñamos moitas cousas
que pensar cando nos sentemos á sombra dun castiñeiro, vouvos a contar aquí
algunhas cousas curiosas desta árbore.
I.- O castiñeiro no mundo - O castiñeiro é moito
mais vello que o home. Fai máis de 40 millóns de anos xa había castiñeiros na
Terra. Cando apareceu por este Planeta o primeiro home (fai arredor de 2
millóns de anos) xa os castiñeiros levaban millóns de anos dando follas, sombra
e castañas. O castiñeiro foi aparecendo no noso planeta como foron aparecendo
as outras plantas, pouco a pouco, e por evolución de outras especies. Supoño
que no principio había castiñeiro "bravos". E que o home primeiro lle
aproveitou o froito tal como o daban, e logo foi descubrindo que uns
castiñeiros daban millor froito que outros, e aprendeu a sementar castañas dos
castiñeiros bos.
- Na China o castiñeiro é unha árbore sagrada, e nese país as castañas
teñen gran importancia na alimentación humana dende fai máis de 6.000 anos.
II.- O castiñeiro en
Galicia - Non se sabe con certeza cándo apareceron os primeiros castiñeiros en
Galicia.
- Polo de agora aínda non se atoparon probas de que as castañas se usasen
como alimento humano en Galicia antes do século I. Nos traballos arqueolóxicos
levados a cabo nos castros galegos non se atoparon sinais de que os seus
moradores comesen castañas.
- Os Romanos coñecían ben as virtudes do castiñeiro e o valor alimenticio
da castaña, e foron espallando polos países que conquistaban as clases
froiteiras de castiñeiros e as técnicas de cultivo que se empregaban en
Oriente.
-En calquera caso, parece certo que o cultivo do castiñeiro procede de
Oriente Próximo, de Transcaucasia, e que os gregos primeiro e os romanos despois
contribuiron grandemente á difusión do cultivo do castiñeiro polos pobos que
ían consquistando.
- En Galicia, a partires da romanización, o cultivo do castiñeiro foise
extendendo ata convertirse a castaña nun alimento básico. Pero no século XVIII
foise extendendo o cultivo da patata e do millo, ocupando terras que antes
tiñan castiñeiros, e dando lugar a un cambio de hábitos alimenticios: A castaña
empezou a quedar en un lugar secundario, pasando a ter mais importancia na
alimentación humana as patatas e os cereais. Esta sustitución da castaña pola
patata explica que en algúns sitios ás patatas se lles camase "castañas da
terra", e que aínda hoxe a unha leira de patatas se lle chame "castañal".
- A medida que se extendían os cultivos das patatas e dos cereais, o
castiñeiro iba retrocedendo, refuxiándose no interior de Galicia. E no final do
século XIX e no século XX este retroceso acentuouse como consecuencia da
aparición da enfermedade da tinta.
- En Galicia é moi frecuente atopar castiñeiros demoucados, deboucados
ou desmouchados. Son castiñeiros que se cortan a unha altura de unos dous
metros dende o chau, para aproveitarlle a madeira, e que logo voltaron a botar
novos paus, que de novo se van cortando periódicamente, ... Así formase un
castiñeiro con un pé moi gordo e vello, de dous a catro metros de altura, e
logo con uns cantos paus mais novos que medran por enriba deste pé.
III.- A lonxevidade do castiñeiro.
Castiñeiros famosos.
- De tódalas árbores que hai en Europa o castiñeiro é a que mais anos pode
chegar a vivir. O castiñeiro máis famoso do mundo está en Italia, na provincia
de Catania, e dise que ten uns 3.000 anos. É a árbore viva mais vella de
Europa. E cóntase que, estando por alí de visita Juana de Aragón, desatouse
unha tormenta e a dita señora e todo o seu séquito formado por cen cabaleiros
cos seus respectivos cabalos refuxiaronse debaixo da copa deste castiñeiro, que
por eso se conoce como O CASTIÑEIRO DOS CEN CABALOS.
- En Galicia dise que o castiñeiro máis vello é o de os POMBARIÑOS, no concello de Manzaneda (Ourense). Calcúlase
que ten arredor de 1.000 anos. O seu pé ten unha circunferencia de 13,85
metros. Precísanse dez persoas adultas collidas das mans, cos brazos
extendidos, para abrancar todo o seu contorno. - IV.- Os froitos do castiñeiro: ecoloxía,
madeira e castaña.
- O castiñeiro ten hoxe un doble valor: - ecolóxico e económico.
- Valor ecolóxico: As follas do
castiñeiro caen, pudren, e fan solo, aumentando a capa de humus. Arredor
do castiñeiro desenrólanse moitas especies vexetais. A castaña sirve de
alimento a moitos animais salvaxes. A sombra dun castiñeiro é boa e
fresca. E os soutos de castiñeiros dan lugar a paisaxes fermosas que
enriquecen o patrimonio natural de Galicia. ¿Canto vale unha paisaxe?.
- Valor económico: a madeira e as
castañas.
.A madeira de castiñeiro
é unha madeira noble, de indiscutible calidade: é boa, fermosa, e moi
duradeira. En Galicia foi usada tradicionalmente para as vigas ou traves da
casa, para pontós e táboas do piso, para facer armarios, chineros, cadeiras,
escanos, mesas e bancos, para facer arcas e arcaces, .... Sempre foi unha
madeira moi valorada pola súa longa duración, e por eso "os vellos"
decían: "o castiñeiro é eterno". E a sua lonxevidade en bó estado
refléxase no feito de que pode durar centos de anos sin podrecer e tamén no
feito de que non a entra a polilla. É frecuente toparse con un mueble feito en
parte de castiñeiro e en parte de outras madeiras e observar como as táboas que
son de vidueiro ou pino están totalmente apolilladas e as que son de castiñeiro
están intactas e non teñen nin un soio burato de polilla.
A madeira de castiñeiro foi tamén moi usada para traballos artísticos:
esculturas, portas de eirexas, retablos, ... O baldaquino da nave central da
catedral de Santiago e a sillería do coro están feitos con madeira de
castiñeiro.
.A castaña sigue tendo
importancia na alimentación: é certo que retrocedeu o consumo da castaña ó modo
tradiccional; pero tamén é certo que a industria da castaña está cada día mais
desenrolada, e que están aparecendo novas formas de consumo e comercialización
da castaña: marron glacé, tartas de castañas, ..
- Para que a castaña se conserve e non se pudra débense seguir as seguintes
pautas: 1) Unha vez que cae da árbore débese recoller o máis pronto posible.
Non debería pasar no chau máis de 48 horas. 2) Débese ter o menor tempo posible
encerrada en sacos, e non se debe ter amontonada en montóns grandes. 3) Débese
poñer o mais pronto posible a unha temperatura de 0º Centígrados, pois a 2ºC xa
empeza a xerminar. 4) Débese ter en sitios refrixerados.
- A castaña é alimento para moitos animais. Pero tamén é alimento para o
home dende o Paleolítico; é un alimento básico para os pobos máis pobres, por
eso en Francia se lle chamaba ás castañas "o pan dos pobres". Nos
tempos en que non había patacas e os cereais andaban escasos, a castaña tiña
moita importancia. (Lembremos que a pataca procede de América e foi introducida
en Europa por primeira vez -en Sevilla- no ano 1.557). - Na China, na
literatura de fai 6.000 anos hai constantes referencia á castaña, como alimento
popular, e ainda hoxe se poden topar centos de recetas para preparar as
castañas.
- O castiñeiro é unha especie monoica, e por iso un mesmo castiñeiro bota
flores masculinas (candeas) e flores femeninas (que están agochadas na base das
candeas). A fecundación das femeninas polo polen das masculinas da orixe ós
urizos e ás castañas. E das flores dos castiñeiros tamén obteñen as avellas
moito polen e nectar para facer mel.
V.-
O futuro do castiñeiro.
- Moitos din que o castiñeiro é unha árbore de crecemento lento, pero non é
certo. É de crecemento rápido, e con trinta anos pode chegar a ter medio metro
de diámetro. E si se quere aproveitar para madeira a millor idade para cortalo
é cando ten entre 70 e 90 anos, pois a partir dos 90 medra máis lentamente e
ademáis pode que se estropee por dentro e non sirva a madeira.
- Hoxendía prantar un souto de castiñeiros pode que non sexa unha actuación
puramente romántica dun ecoloxista soñador e visionario; poñer un souto hoxe é
tamén unha boa inversión dende o punto de vista económico. - O castiñeiro leva
40 millóns de anos vivindo niste Planeta e, seguramente, "mentras haxa
Terra haberá castiñeiros".
Castanea é un xénero de plantas da
familia das fagáceas, nativas das rexións temperadas do hemisferio norte, coñecidas comunmente coma castiñeiros. Os froitos dos
castiñeiros son noces comestíbeis coñecidas coma castañasou bullotes[1] O castiñeiro común é unha das árbores de maior
importancia na economía e historia de Galiza. Os lugares poboados de
castiñeiros denomínanse castiñeiras ou castañais.
Os soutos son un tipo de formación de
castiñeiros para o aproveitamento de leña e froitos típicos de Galiza.
Aproveitamento Actualmente o
principal uso dos castiñeiros é a obtención da súa madeira, moi valorada para
fabricar mobles, chans, instrumentos musicais, etc. Antigamente empregábase,
ademais de para a fabricación de mobles, para trabes e pezas do carro.
Outro dos aproveitamentos destas
especies é o froito: tradicionalmente empregouse coma fonte enerxética
(especialmente en Galiza até a chegada da pataca) e como alimento para o gado
(fundamentalmente porcos). É por iso que aínda nalgunhas zonas de Galiza chamen
ás patacas castañas de terra (igual que en francés as patacas
reciben o nome de pommes-de-terre, mazás de terra).
Tradicionalmente a castaña pode consumirse crúa, aínda que tamén cocida ou
asada. O marrón-glacé é un
doce de receita francesa que aumenta enormemente o valor enerxético das
castañas. En Galiza salientan os magostos coma
festas de enxalzamento deste froito.
Recentemente fomentouse o reaproveitamento
da castaña mediante a oferta de produtos tradicionais coma a augardente
de castaña, a crema de castaña, o pan de castaña, etc.,
O castiñeiro común, europeo ou bravo (Castanea
sativa) é unha árbore caducifolia da
familia Fagaceae apreciada
pola súa madeira e os seus froitos comestíbeis:
as castañas.
Refraneiro
·
A castaña que está no camiño é do veciño.
·
Cando vire-la candea no
castiñeiro, leva a ovella ó carneiro.
·
Non hai ruín viño con castañas asadas e sardiñas salgadas.
·
O que non sabe a maña, non come castaña.
·
Sempre un porco ruín ha topar cunha boa castaña.
·
Temperá é a castaña que por setembro regaña.
Un souto ou castiñeira é un terreo poboado de castiñeiros (especies do xénero Castanea sp.) normalmente de
orixe artificial e explotado secularmente en equilibrio coa natureza para o
aproveitamento de madeira e froitos.
https://www.youtube.com/watch?v=re7q8SDODWY Semente noz e castaña.
https://www.youtube.com/watch?v=xKU5v9cUW_o poda, Labranza TVG
AS CASTAÑAS.
Si se enterra unha castaña no mes
de novembro, a unha fondura dunha cuarta, pouco máis ou menos, poden pasar dúas
cousas: -que a coman os ratos
-ou que xermole, botando un pequeno fío fora da terra, que pouco a pouco vai medrando, e que para a primavera empeza a botar xa algunha folla.. e logo vai medrando pouco a pouco: é un castiñeiro. Pasado un ano pode medir dúas cuartas. E pasados dous anos pode medir un metro. Logo sigue medrando paseniñamente. E, se a sorte é boa, ó cabo de nove ou dez anos pode dar xa as primeiras candeas, os primeiros urizos, e as primeiras castañas.
Decían os vellos que se se sementa a castaña do medio (das tres que normalmente ten un urizo) o castiñeiro que nacia pode dar castañas sin necesidade de enxertalo. Pero o máis normal é enxertar os castiñeiros, cando ten sete ou oito anos, con pugas dun castiñeiro que dea boas castañas.
No mes de abril os castiñeiros empezan a vestirse con follas grandes e fermosas, e no mes de xuño botan as súas froles. As floles masculinas son alongadas e chámanse candeas; e no punto de unión das candeas co talo da árbore está a flor feminina, que é un involucro con espiñas diminutas (cúpula), e que máis tarde dará lugar ó urizo. Das froles nacerán no mes de xullo os urizos, que irán medrando, e que alimentarán dentro deles, escondidas, as castañas. Os urizos vístense de picos, para defender o seu tesouro interior das mans dos impacientes.
¿Para qué sirven as castañas?. As mais pequeniñas e as que están vacías (bolecas) dánselle ós porcos, que as comen de maravilla. E as outras sirven de alimento para as persoas. As castañas pódense comer de moitas maneiras:
-Recien collidas, pódense asar nun tixolo, para comelas, ben sexa soias con un pouco de viño, ben sexa con un pouco de chourizo, ou ben sexa migadas en leite. Nas noites de inverno, nos pobos interiores da Galicia profunda, é moi frecuente cear castañas asadas, con leite.
-As castañas verdes, tal como veñen da árbore, tamén se poden cocer nunha pota, con auga e un pouco de sal. Pódeselle botar tamén fiuncho, e, si se quere, un chourizo. E logo pelalas e comelas, soias, con chourizo, con carne ou con leite. Son as "castañas cocidas".
-Pero nos tempos en que a castaña era un dos compoñentes principales da alimentación de moitos pobos galegos, a maior parte das castañas que se collían nos soutos galegos botábanse nos canizos das cociñas, para secalas. Tódalas lareiras galegas tiñan enriba delas un canizo. O teito da cociña estaba formado por travesas de madeira separadas entre elas medio centímetro, deixando espacio suficiente para que pudese subir o calor e o fumo, sin que caisen as castañas. O mismo lume da lareira, que se usaba para quentarse e para facer a comida, servía tamén para ir secando as castañas que se botaban no canizo, encima da cociña. E, a partir do mes de nadal, tamén se curaban os chourizos que se colgaban en lareiros, por debaixo do teito da cociña.
De vez en cando había que subir ó canizo, para remexer as castañas, para que se secasen todas por igual.
Cando chegaba o mes de xaneiro e as castañas estaban ben secas, era o tempo de pisalas. Collíanse no canizo e botábanse nun cesto. Baixabase o cesto para o curro. E botábanse unhas poucas dentro dun zurrón de pisar as castañas, feito coa piel dun becerro, e deseñado xa especialmente para este destino. Entre dous homes novos que tuvesen forza collían u zurrón, un pola boca e outro polos pés, e bourábanlle duro enriba dun tallo de madeira, tamén deseñado especialmente para este menester. Dábanlle uns vinte golpes por un lado, e logo outros vinte golpes polo outro lado. Abrían a boca e miraban se lle caera ben a casca a tódalas castañas. Se non era así dábanlle uns poucos golpes máis.
Despóis bazában a piada na criba, e outro home movía con arte a criba facendo subir as castañas ó aire, de tal xeito que as castañas volvían caer verticalmente na propia criba e as cascas boaban co vento, quedando finalmente as castañas soias, brancas, limpas e sin casca. Estas castañas secas e fermosas botábanse nun cesto e logo bazábanse nunha arca onde se gardaban como un verdadeiro tesouro. Previamente separábanse as rotas e malas que se botaban aparte, noutro cesto e noutra arca, e que se gardaban para dárllelas ós porcos, que as comían con verdairo pracer. A estas castañas rotas ou malas chamábanlles "picaños" ou "picós".
As castañas secas eran duras. Pero eran moi ricas. Daba gusto meter unha na boca e chupala pouco a pouco como si fora un caramelo. Estas castañas secas, que se conservaban sen problema durante varios meses, cocíanse, como si fosen patatas, e constituían un alimento básico de moitos pobos galegos.
-Hoxendía (ano 2003) os galegos siguen recollendo as castañas dos seus soutos. Pero a maior parte dos canizos están valeiros e son mera lembranza de longas noites de inverno en lonxanas infancias. Agora as castañas aproveitánse de outras maneiras.
Hai unha parte das castañas que se destinan ós magostos. A castaña, como tódalas cousas importantes que hai en Galicia, ten a súa propia festa gastronómica: o magosto. Os amigos, os veciños, os nenos do colexio, os homes e as mulleres, xúntanse arredor dun lume encendido no chau, con frouma de pino, e botan castañas verdes no lume, para que se asen, para despois comelas, regadas con viño e cantares. É a festa do magosto, que se celebra arredor do San Martiño, alá polo 11 de novembro, día arriba día abaixo.
Pero a maior parte das castañas que se recollen hoxendía destínanse á venta, e despois de pasar por varios intermediarios, rematan en fábricas que fan con elas "marron glacé", tarta de castañas, e outros postres e derivados.
De calquera xeito, a historia de Galicia non se pode explicar sin falar das castañas, e do seu pai o castiñeiro, árbore que deu alimento, madeira, cobixo e sombra a moitos dos nosos devanceiros.
Debaixo da sombra dos castiñeiros fixéronse os millores poemas, déronse os millores bicos, e dixéronse as mais fermosas palabras de amor. De madeira de castiñeiro eran as trabes das casas, as táboas do piso, as arcas, os armarios, os chineros, .... De castañas estaba feito o cerne do corpo dos labregos. E da alma do castiñeiro está feito o eixe do noso espíritu colectivo. Galicia non sería Galicia se non fora polo castiñeiro.
Ningún comentario:
Publicar un comentario